جواب معرکه
مثال برای حسن تعلیل:
در بیت زیر مثال حسن تعلیل در ادبیات، شاعر علت روییدن گلها را، در خاک خفتن گل اندامان (زیبارویان) دانسته است؛ در حالی که ارتباطی میان این دو امر نیست:
عجب نیست، بر خاک اگر گل شکفت که چندین گل اندام در خاک خُفت (بوستان سعدی)
***
شاعر در مثال حسن تعلیل زیر، علت خندیدن لاله و گلزار را، گریه کردن بی سبب ابر دانسته است که یک دلیل ادبی است:
ز بهر آنکه همی گرید ابر بی سببی همی بخندد بر ابر، لاله و گلزار (سنا)
***
شاعر در بیت زیر می گوید: چون پسته گستاخی کرده و از تنگ بودن دهان خودش در برابر دهان تو لاف زده است، مردم دهنش را باز و پاره می کنند و این یک دلیل ادبی و ادعایی است؛ زیراپسته لاف نمیزند و مردم هم برای خوردن پسته آن را باز می کنند، نه برای تنبیه آن:
پیش دهنت پسته ز تنگی زده لاف ز آن است که هرکس دهنش پاره کند (سنا)
***
شاعر در بیت زیر، علت خمیده شدن پشت پیرمردان را این دانسته که خم شده اند و در خاک به دنبال گنج جوانی خود می گردند که در خاک مدفون شده است:
خمیده پشت از آن گشتند مردان جهاندیده که در خاک می جویند ایام جوانی را (نظامی)
***
استعاره
درادبیات چندین راه و فرمول برای اینکه تشخیص دهیم استعاره مورد استفاده از نوع مصرحه است یا مکنیه، وجود دارد. درواقع فرمول تشخیص استعاره مصرحه عبارت است از:
1-پیداکردن منظور و مقصود واقعی نویسنده یا شاعر
2- یافتن اسم خیالی موردنظر
3- برای جمله یا عبارت موردنظر تشبیه بسازیم، که دراین صورت اگر جواب در آخر جمله مثبت باشد؛ استعاره مصرحه است و اگر منفی باشد استعاره از نوع مصرحه نیست. به مثال زیر توجه بفرمایید:
تا تو را جای شد ای سرو روان در دل من هیچ‌کس می‌نپسندم که به جای تو بود (سعدی)
در این بیت از”سعدی”، فرمول‌های یافتن استعاره مکنیه را می توان این‌گونه در نظر گرفت:
منظور واقعی شاعر: یار و محبوب. اسم خیالی مورد نظر: سرو روان. ساختن تشبیه: یار مانند سرو روان است. به این ترتیب جواب جمله‌ی تشبیهی ما مثبت شد، پس استعاره از نوع مصرحه است.
یا در بیت زیر از “شهریار”، مقصود شاعر: معشوق او، اسم خیالی آن: ستاره تابان و تشبیهی که از آن می‌توان ساخت بدین صورت است: معشوق من مانند ستاره تابان است. باز هم جواب تشبیه مثبت شد پس استعاره مصرحه به‌کار رفته است.
باز امشب اي ستاره تابان نيامدي باز اي سپيده شب هجران نيامد (شهریار)
علاوه براین در بیت زیر:
اي آفتاب خوبان مي جوشد اندرونم يك ساعتم بگنجان در سايه ي عنايت (حافظ)
« آفتاب خوبان » استعاره‌ای براي معشوق محسوب می‌شود. (می‌توان فرمول‌های ذکرشده را برای این بیت به‌کار برد تا به استعاره مصرحه بودن آن پی برد).
از طرف دیگر فرمول تشخیص استعاره مکنیه به این شرح است:
1-حرف ندا یا منادای غیرانسان
2- اضافه استعاری
3- نسبت دادن دو اسم که به هم ربطی ندارند.
مثال برای منادای غیرانسان:
ای ابر بهمنی نه به چشم من اندری تن ز تن ز مانَکی و بیاسای و کم گِری (فرخی)
در بیت بالا، “ابر بهمنی” مشبه، مشبه‌به : انسانی که بسیار گریه می کند و وجه شبه آن باریدن ابر و گریه انسان است. در عبارت “ای ابر بهمنی”، « ای» جزء حروف مناداست که برای تشخیص استعاره مکنیه به‌کار می‌رود.
در این بیت زیر از “ملک‌الشعرای بهار”، « کوه» هم با حرف منادای « ای» مورد خطاب واقع شده است پس استعاره از نوع مکنیه است.
نی نی،
